موارد تعیین وکیل تسخیری در محاکم

هنگامی که جرمی رخ می‌دهد، شخصی به ‌نام متهم تحت تعقیب قرار می‌گیرد که ممکن است بی‌گناه یا گناهکار باشد با این ‌حال، در جریان رسیدگی قضایی برای رسیدن به نتیجه‌ درست و عادلانه، باید شخصی به‌عنوان وکیل متهم نیز در روند رسیدگی و محاکمه دخالت داشته باشد تا بتواند از حقوق او دفاع کند

هنگامی که جرمی رخ می‌دهد، شخصی به ‌نام متهم تحت تعقیب قرار می‌گیرد که ممکن است بی‌گناه یا گناهکار باشد. با این ‌حال، در جریان رسیدگی قضایی برای رسیدن به نتیجه‌ درست و عادلانه، باید شخصی به‌عنوان وکیل متهم نیز در روند رسیدگی و محاکمه دخالت داشته باشد تا بتواند از حقوق او دفاع کند.

در رسیدگی‌های کیفری قبل از دادگاه، نهادی به نام دادسرا وجود دارد؛ نهادی که تعقیب را آغاز می‌کند و تحقیقات و رسیدگی‌های اولیه را انجام می‌دهد. لزوم حضور وکیل در دادگاه به‌خصوص در جرایم بسیار مهم که روشن و واضح است.

اما قانونگذار علاوه‌ بر دادگاه در مرحله‌ دادسرا و تحقیقات مقدماتی در برخی جرایم نیز داشتن وکیل را برای متهم ضروری دانسته است. 

حال سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که اگر متهم وضع مالی مناسبی نداشته باشد یا به هر دلیل دیگری نتواند وکیل بگیرد چه باید کند؟ 

آیا مواردی در قانون پیش‌بینی شده است که علی‌رغم اینکه متهم وکیلی معرفی نکرده است برای او وکیل گرفته شود؟ مفهوم وکیل تسخیری که اصطلاحی آشنا برای مردم است، همین‌جا مطرح می‌شود.

برای فهم دقیق این موضوع باید قانون آیین ‌دادرسی‌کیفری را مورد بررسی قرار داد. در این قانون در چند مورد از تعیین وکیل تسخیری برای متهم صحبت شده است:

 تعیین وکیل تسخیری در مرحله‌ تحقیقات مقدماتی دادسرا

مطابق ماده‌ 190 قانون آیین ‌دادرسی‌کیفری، متهم می‌تواند در مرحله‌ تحقیقات مقدماتی، یک نفر وکیل دادگستری همراه خود داشته باشد. 

به موجب تبصره 2 همین ماده در جرایمی که مجازات آن سلب حیات یا حبس ابد است، اگر متهم اقدام به معرفی وکیل نکند، بازپرس برای او وکیل تسخیری انتخاب می‌کند. انتخاب وکیل تسخیری در این مورد الزامی است.

 تعیین وکیل تسخیری در دادگاه‌ها

طبق ماده‌ 347 این قانون، متهم می‌تواند تا پایان اولین جلسه رسیدگی از دادگاه تقاضا کند تا برای او وکیلی تعیین شود. دادگاه وضع مالی او را بررسی می‌کند و بعد از آن که احراز کرد متقاضی توانایی مالی برای گرفتن وکیل را ندارد، از بین وکلای همان حوزه قضایی و اگر امکان نداشته باشد از نزدیک‌ترین حوزه قضایی برای متهم وکیل تعیین می‌کند.  در واقع، به موجب این ماده دادگاه الزامی به تعیین وکیل تسخیری ندارد بلکه بعد از بررسی وضعیت مالی متهم می‌تواند تقاضای او را اجابت کند.  همچنین در ماده 348 همین قانون در مورد جرایمی که مجازات آنها سلب حیات (اعدام یا قصاص)، حبس ابد، قطع عضو، یا نصف دیه‌ کامل یا بیشتر به شرطی که جنایت موجب دیه، عمدی باشد (چون در جرایم غیرعمدی نیز دیه داریم)، جلسه رسیدگی بدون حضور وکیل متهم تشکیل نمی‌شود. چنانچه متهم، خود وکیل معرفی نکند یا وکیل او بدون اعلام عذر موجه در دادگاه حاضر نشود، تعیین وکیل تسخیری الزامی است و چنانچه وکیل تسخیری بدون اعلام عذر موجه در جلسه رسیدگی حاضر نشود، دادگاه ضمن عزل او، وکیل تسخیری دیگری تعیین می‌کند. حق‏الوکاله وکیل تسخیری از محل اعتبارات قوه‌قضاییه پرداخت می‌شود. بر اساس تبصره‌های یک و 2 این ماده، هرگاه وکیل بدون عذر موجه از حضور در دادرسی امتناع کند، دادگاه مراتب را به مرجع صالح به منظور تعقیب وکیل متخلف اعلام می‌دارد. همچنین هرگاه پس از تعیین وکیل تسخیری، متهم، وکیل تعیینی به دادگاه معرفی کند، وکالت تسخیری منتفی می‌شود. همچنین به موجب تبصره ماده 3 همین ماده، متهم فقط یک بار می‌تواند تقاضای وکیل تسخیری کند. همانطور که مشخص است، در جرایم بالا به علت اهمیت زیادی که دارند و مجازات‌های سنگینی که برای آنها پیش‌بینی شده است، برای جلوگیری از ضایع شدن حق متهم حضور وکیل الزامی است.

 تعیین وکیل تسخیری در دادسرا و دادگاه اطفال و نوجوانان

کودکان و نوجوانانی که مرتکب جرم می‌شوند به علت ملاحظات خاصی که درباره‌ سن آنها و سایر شرایط مطرح است، دادسرا و دادگاه مخصوص به خود را دارند.  رسیدگی و تشریفات در این دادگاه‌ها با دادگاه‌های عمومی و اختصاصی کیفری که برای بزرگسالان در نظر گرفته شده است، تفاوت‌هایی دارد.  بر اساس ماده‌ 415 قانون آیین ‌دادرسی‌کیفری، در برخی جرایم که اغلب جرایم مهمی هستند، داشتن وکیل برای اطفال و نوجوانان الزامی دانسته شده است.  این حق در هر دو مرحله‌ دادسرا و دادگاه به رسمیت شناخته شده است؛ بدین‌ ترتیب که اگر توسط ولی یا سرپرست قانونی برای طفل وکیلی معرفی نشده یا وکیل او بدون اعلام عذر موجه حاضر نشود، مرجع قضایی (دادسرا یا دادگاه) وکیل تعیین خواهد کرد.

 تعیین وکیل تسخیری در صورت جنون متهم

بر اساس تبصره 2 ماده 13 قانون آیین دادرسی کیفری، هرگاه مرتکب جرم پیش از صدور حکم قطعی مبتلا به جنون شود، تا زمان افاقه، تعقیب و دادرسی متوقف می‌شود. مگر آن که در جرایم حق‌الناسی شرایط اثبات جرم به‌نحوی باشد که فرد مجنون یا فاقد هوشیاری در فرض افاقه نیز نتواند از خود رفع اتهام کند. در این صورت به ولی یا قیم یا سرپرست قانونی وی ابلاغ می‌شود که ظرف مهلت پنج روز نسبت به معرفی وکیل اقدام کند. در صورت عدم معرفی، صرف نظر از نوع جرم ارتکابی و میزان مجازات آن وفق مقررات برای وی وکیل تسخیری تعیین می‌شود و تعقیب و دادرسی ادامه می‌یابد. به گزارش مهداد، در این تبصره، شرایط خاصی پیش‌بینی شده است. در این فرض متهم قبل از صدور حکم قطعی مجنون می‌شود و به موجب قانون باید تا زمان بهبود متهم، تعقیب و دادرسی را متوقف کرد. مگر اینکه جرم حق‌الناسی بوده و شرایط اثبات جرم به نحوی باشد که فرد مجنون حتی اگر هوشیار و سالم هم می‌بود نمی‌توانست از خود رفع اتهام کند. البته بررسی اینکه چطور تصور چنین فرضی ممکن است و در دنیای واقعی مقام قضایی باید از کجا بفهمد که فرد حتی در صورت هوشیاری هم نمی‌تواند از خود رفع اتهام کند، مجال دیگری می‌طلبد، اما به هر صورت در این فرض نیز، به ولی یا قیم یا سرپرست قانونی متهم ابلاغ می‌شود که پنج روز وقت دارد تا برای متهم وکیل معرفی کند. در صورت عدم معرفی بدون توجه به نوع جرم و میزان مجازات برای متهم وکیل تسخیری معین می‌شود و دادرسی ادامه می‌یابد.

 آیا حق داشتن وکیل تسخیری فقط برای متهم است؟

در اینچا این پرسش مطرح می‌شود که آیا حق داشتن وکیل تسخیری فقط برای متهم شناخته شده است؟ که در پاسخ باید گفت در قانون برای شاکی نیز امکان استفاده از وکیل تسخیری پیش‌بینی شده است. اما در چه صورتی شاکی می‌تواند وکیل تسخیری داشته باشد؟ به موجب تبصره‌ ماده‌ 347 قانون آیین ‌دادرسی‌کیفری، اگر دادگاه حضور و دفاع وکیل را برای شخص بزه‌دیده ضروری بداند و شخص بزه‌دیده توانایی مالی نداشته باشد، برای او وکیل تسخیری تعیین می‌شود. بنابراین، برخلاف متهم که در مواردی دادگاه ملزم به تعیین وکیل تسخیری بود، درباره‌ شاکی این الزام وجود ندارد و دادگاه اوضاع را بررسی می‌کند و اگر حضور وکیل را لازم بداند و شاکی نیز توانایی مالی نداشته باشد برای او وکیل تسخیری تعیین می‌کند. همچنین بر اساس بخش دیگری از این ماده، اگر وکیل درخواست حق‌الوکاله کند، دادگاه مبلغی را که نباید از تعرفه بیشتر باشد به عنوان حق‌الوکاله تعیین می‌کند. این مبلغ از محل اعتبارات قوه‌قضاییه پرداخت می‌شود. نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که وکلای دادگستری موظفند در هر سال تا سه پرونده را به عنوان وکیل تسخیری قبول کنند.