حق زارعانه
حق ریشه عرفاً مترادف با حقوق زارعانه بوده و اعم از زحماتی است که زارع برای عمران و آبادی و بهتر استفاده کردن از اراضی زراعی و مانند آن متحمل شده است و شامل آثار مادی است
تعریف
حق زارعانه یا حق ریشه یا حق السعی ، به صورتی که می توان در برخی موارد با حق کسب یا پیشه یا تجارت مقاسیه نمود، عبارت است از یک حق مالی برای زارع (مستاجر یا عامل) که در اثر تلاش های ایشان بر روی زمین دیگری، مرغوبیت و آبادانی ایجاد شده باشد و یا موجب تداوم مرغوبیت قبلی گردد، چه آنکه این حق به صورت صریح در قرارداد فی مابین مالک و زارع آمده باشد و یا به عنوان شرط ضمنی در قرارداد بتوان این حق را برای زارع قائل شد.
پس با توجه به تعریف فوق برای ایجاد حق زارعانه چند رکن لازم است :
1-تلاش مستمر زارع
2- ایجاد مرغوبیت یا آبادانی در زمین یا تداوم مرغوبیت یا آبادانی قبلی
3- تعلق زمین به شخص دیگر ( مالک )
4- وجود قرارداد برای زارع از طرف ملک و اذن مالک برای ایجاد مرغوبیت
بنابراین در صورتی که شخصی بدون اجازه ویا اذن دیگری در زمین شخص دیگر مرغوبیت ایجاد کند حق زارعانه به ایشان تعلق نمی گیرد و نمی تواند چنین حقی را مطالبه کند.
هیات وزیران در تبصره 1 از بند الف از ماده اول تصویب نامه 18/11/1341 راجع به قانون اصلاحات ارضی، حق زارعانه را اینگونه تعریف کرده است " حق زارعانه عبارت است از حق ریشه و بهای شخم و کود و ارزش زحماتی که زارع برای آباد کردن زمین متحمل شده است" در این تعریف حق ریشه هم معنی و مترادف حق زارعانه بکار برده شده است، ولی بسیاری از حقوقدانان حق ریشه را اخص از حق زارعانه می دانند."
تبصره 1 ماده 1 آیین‌نامه اجرایی مواد الحاقی به قانون اصلاحات ارضی مصوب 1343 حق زارعانه را اینگونه تعریف کرده است « حقوق زارعین عبارت است از حق ریشه و بهای شخم و کود و ارزش زحماتی که زارع برای آباد کردن زمین متحمل شده است حق ارزش زحمات مزبور معادل یک دوم معدل سالیانه درآمد سه سال اخیر زارع است.»
مطابق یک نظریّه مشورتی بدون شماره و بدون تاریخ (مندرج در شماره 173 هفته نامه دادگستری) « برحسب ماده 31 آیین‌نامه قانون ثبت املاک دسترنج رعیتی و اولویت و حقوق زارعانه دیگری از این قبیل از حقوق راجع به عین املاک نبوده و بلکه از حقوق دینی و در زمره اموال منقول است. »
مطابق نظریه مشورتی شماره 1900/7 ـ 1392/10/1 اداره کل حقوقی قوه قضائیه در این خصوص چنین مقرر کرده است « راجع به مزارعه و مساقات مواد 518 به بعد ق.م.، حق ریشه عرفاً مترادف با حقوق زارعانه بوده و اعم از زحماتی است که زارع برای عمران و آبادی و بهتر استفاده کردن از اراضی زراعی و مانند آن متحمل شده است و شامل آثار مادی است.»
حق زارعانه در قوانین
با بررسی قوانین ظاهرا این حق (زارعانه) برای اولین بار در ماده 31 آئین نامه قانون ثبت با عنوان « دست رنج رعیتی » آورده شده است، مطابق این ماده « دست رنج رعیتی و حق اولویت و گلوبندی و غیره که در املاک معمول و بین رعایا خرید و فروش می شود از حقوق راجعه به‌عین املاک نبوده و قابل درخواست ثبت و اعتراض ثبت نیست و صدور سند مالکیت بنام مالک هم تغییری در وضع حقوق مزبور در هر جا که معمول است نمیدهد.» سپس در قوانین متعددی از جمله ماده واحده قانون اصلاح قانون مالیات بر درآمد و حل اختلافات مالیاتی در سال های 1336 و 1337 ، قانون اصلاحات ارضی و آئین نامه آن سال های 1340 و 1343 ، قانون طرز تقویم و تملک اراضی مورد نیاز سد فرحناز پهلوی (لتیان) سال 1345، قانون خرید اراضی و ابنیه و تأسیسات برای حفظ آثار تاریخی و باستانی سال 1347، ماده 25 آئین‌نامه اجرائی ماده 50 قانون آب و نحوه ملی شدن آن سال 1348، ماده 4 لایحه قانونی طریقه رفع مشکلات پیش‌بینی نشده در قوانین و مقررات اصلاحات ارضی، ماده یک آیین‌نامه قانون ابطال اسناد فروش رقبات، آب و اراضی موقوفه 1363 و ..آورده شده است.
حق زارعانه با عناوین دیگری در قوانین مثل « حق ریشه » « حق السعی » و .. آمده است از جمله این قوانین، ماده 33 قانون سازمان عمرانی کشور و ازدیاد سهم کشاورزان سال 1334 ، مواد 2 و 6 آیین‌نامه اجرایی قانون فروش خالصجات سال 1336، ماده 1 آئین نامه اجرایی مواد الحاقی به قانون اصلاحات ارضی مصوب 1343، تبصره 8 ماده 3 قانون انحلال بنگاه خالصجات مصوب 1346، ماده 16 قانون نوسازی و عمران شهری سال 1347، مواد 2 و 4 آیین‌نامه اجرایی ماده 31 قانون نوسازی و عمران شهری سال 1348، ماده واحده قانون خرید اراضی کشاورزی برای تأمین نیازمندیهای صنعتی و معدنی سال 1348، لایحه قانونی طریقه رفع مشکلات پیش‌بینی نشده در قوانین و مقررات اصلاحات ارضی سال 1349، تبصره 2 ماده 5 لایحه قانونی نحوه خرید و تملک اراضی و املاک برای اجرای برنامه‌های عمومی، عمرانی و نظامی دولت سال 1358، ماده 4 آئین نامه قانون زمین شهری مصوب 1367 و ...
نویسنده : محسن رفعتی وکیل متخصص دعاوی ملکی
مطالب مرتبط
تعرفه جدید دستمزد کارشناسان رسمی دادگستری
دانلود مقاله در خصوص حق ریشه و حق زارعانه
قانون جدید حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست در خصوص افراد بالغ زیر 16 سال
اعتراض به رای هیات تعیین تکلیف اراضی اختلافی موضوع اجرای ماده۵۶ قانون حفاظت و بهره برداری از جنگلها
گروه وکلای داداندیش
