روند اصلاحات ارضی در ایران

محمد رضا پهلوی، اصلاحات ارضی را در دولت امینی، به عنوان یکی از اصول انقلاب سفید معرفی و برای مشروعیت بخشی به انقلاب مزبور ( مرسوم به انقلاب شاه و مردم ) در 6 بهمن 1341 به همه پرسی برگزار کرد

اصلاحات ارضی، برای اولین بار در جریان انقلاب مشروطه و از نهضت جنگل، در سطح عمومی کشور مطرح شد؛ اما میرزا کوچک خان رهبر این حزب از دست اندازی به حریم مالکیت خصوصی امتناع نمود؛ بعد از به قدرت رسیدن رضا شاه نیز با نخست وزیری سید ضیاء طباطبائی پیشنهاد تقسیم اراضی از سوی ایشان مطرح شد، لکن رضا شاه با وی در این خصوص هم عقیده نبود، بنابراین تقسیم اراضی در آن زمان نیز عقیم ماند.

حزب دموکراتیک آذربایجان با نخست وزیری قوام، در سال 1324 تاسیس و اصلاحات ارضی را به عنوان یکی از اهداف خود مطرح نمود، این حزب مرکب از دو گروه اشراف شمالی ضد انگلیس و روشن فکران تند رو غیر توده ای بودند که یکی از اعضای گروه دوم حسن ارسنجانی حقوقدان و روزنامه نگار، طراح اصلی اصلاحات ارضی در سال 1339 و 1340 بود.

قبل از اصلاحات اراضی، واگذاری اراضی خالصه به متصرفین و انتقال کلیه اموال و دارایی های رضا شاه پهلوی به محمد رضا شاه پهلوی با هدف صرف امور خیریه و امور فرهنگی، به گونه ای راه را برای اصلاحات اراضی گشود.؛ محمد رضا شاه در کتاب انقلاب سفید خود نسبت به تقسیم بیش از دو هزار روستا و آبادی املاک سلطنتی متعلق به خود بین خرده مالکین و زارعین سخن می راند...

به دلیل کسری بودجه در سال های بین 1333تا 1339، آمریکا کمک مالی خود را به ایران مشروط به ورود لیبرال ها به کابینه و اجرای اصلاحات ارضی کرد، شریف امامی استعفا داد و به جای آن علی امینی به عنوان نخست وزیر تعیین شد، دکتر حسن ارسنجانی نیز که قبلا به عنوان طراح اصلی اصلاحات ارضی از آن یاد کردیم در تاریخ 1340/02/19 به عنوان وزیر کشاورزی منصوب شد، محمد رضا پهلوی، اصلاحات ارضی را در دولت امینی، به عنوان یکی از اصول انقلاب سفید معرفی و برای مشروعیت بخشی به انقلاب مزبور ( مرسوم به انقلاب شاه و مردم ) در 6 بهمن 1341 به همه پرسی برگزار کرد، 99/9 درصد رای دهندگان طرح 6 ماده ای آن را، شامل اصلاحات ارضی، ملی شدن جنگل ها و مراتع، ایجاد سپاه دانش، اعطای حق رای به زنان، فروش کارخانه های دولتی به سرمایه گذاران خصوصی و فروش سهام کارخانه ها به کارگران را تائید کردند.

در جهت اجرای برنامه اصلاحات ارضی،ابتدا، قانونی تحت عنوان قانون اصلاحات ارضی در تاریخ 1338/12/24 به تصویب مجلس شورای ملی و 1339/02/26 تصویب مجلس سنا رسید، به دلیل اینکه قانون مزبور نظر دولت را در مورد اجرای اصلاحات اراضی تامین نمی کرد قانون مزبور اصلاح شد؛ از جمله ایراداتی که این قانون داشت این بود که « .. به مالک اجازه داده شده بود تا دو سال بعد از تصویب قانون قسمتی از املاک خود را به وراث خویش منتقل کند یا اینکه هر قدر از اراضی دیم و بایر را که خود می تواند اداره و کشت کند، در تصرف خویش نگاه دارد یا قبل از شروع به تقسیم املاک هر مقدار از اراضی خود را که مایل است شخصا به زارعین بفروشد ..» (کتاب انقلاب سفید، محمد رضا پهلوی)

قانون اصلاحات ارضی قبل از اصلاحات، حداکثر مالکیت زمین هر شخص در تمام کشور اعم از قطعات متصل یا مجزی را مجموعا 400 هکتار از اراضی آبی و یا 800 هکتار از اراضی دیم و یا مقداری زمین آبی و دیم و یا بایر که مجموع آنها از حداکثر زمین دیم و بایر مجاز تجاوز نکند تعیین کرده بود؛ ایرادات گفته شده و موارد دیگری باعث شد که قانون اصلاحی قانون اصلاحات ارضی مصوب 1340/10/19 جایگزین قانون قبلی گردد، در این قانون مالکیت مالکین به یک ده شش دانگ محدود و تغییر کرد، انتقال یا فروش محدود شد و ..

مراحل اصلاحات اراضی

اصلاحات ارضی در ایران در سه مرحله انجام شد، مرحله اول با تصویب قانون اصلاحی قانون اصلاحات ارضی آغاز و تا یکسال یعنی تا تاریخ 27/10/1341 ادامه یافت، در این مرحله مالکین اختیار داشتن که یا شش دانگ در یک ده را بپذیرند و یا معادل آن از مالکیت های پراکنده در دهات مختلف را بپذیرند و مازاد آن را به زارع یا زارعین همان ده واگذار نمایند، چنانچه به این اختیار عمل نمی کرد، مازاد از حد نصاب توسط دولت خریداری و بین زارعین تقسیم می شد.
مرحله دوم که تا 31 شهریور 1350 مهلت داشت، به مالکان اختیار داده شده بود که یکی از پنج راه حل زیر را انتخاب و اعلام نمایند :
اول : اجاره دهات و اراضی به رعایا
دوم : فروش اراضی به رعایا
سوم : تقسیم زمین به نسبت مالکانه
چهارم : تشکیل واحدهای سهامی زراعی
پنجم : خرید حق ریشه زارع
مرحله سوم که جهت از بین بردن نارضایتی رعایا و اعتراضات آنها طی سال های 1347 تا 1349 اجرا گردید به مالکین اختیار داده شد که املاک مشمول را بین زارعین خود تقسیم کنند و در صورتی که به این امر مبادرت نکنند باید املاک مشمول را به زارعین بفروشند.
در نهایت برنامه اصلاحات ارضی به موجب ماده واحده قانون ترتیب رسیدگی و ختم پرونده های اصلاحات ارضی مصوب تیر 54 خاتمه یافته اعلام شد./ برگرفته از کتاب اصلاحات ارضی در ایران نوشته کریم صادقی ده چناری

تدوین : محسن رفعتی
 

---

مطالب مرتبط

تصویب نامه قانون ملی شدن جنگلهای کشور 1341,10,27

مواد مربوط به اجرت المثل ایام تصرف در قوانین - وکیل اجرت المثل ملک

دادگاه صالح برای رسیدگی به دعوای ابطال سند

‌قانون ابطال اسناد و فروش رقبات، آب و اراضی موقوفه مصوب 1371,11,25